Klauzule abuzywne oraz sprzeczność z istotą stosunku prawnego

W ostatnich latach coraz częściej słyszymy o sprawach, w których sądy stają po stronie konsumentów, unieważniając bądź znacznie ograniczając skutki nieuczciwych umów pożyczek lub kredytów. Jednym z fundamentalnych pojęć w tym obszarze są klauzule abuzywne oraz wynikająca z nich możliwość zastosowania tzw. sankcji kredytu darmowego. Jeśli jesteś konsumentem i zastanawiasz się, w jakich sytuacjach możesz skorzystać z ochrony prawa, czy Twoja umowa może być uznana za sprzeczną z istotą stosunku prawnego lub zawierać niedozwolone postanowienia – zapraszamy do lektury poniższego artykułu. Przygotowaliśmy dla Ciebie proste i przejrzyste opracowanie orzeczenia Sądu Rejonowego w Bydgoszczy (sygn. akt II C 511/23), które może okazać się pomocne w walce z nieuczciwymi pożyczkodawcami.

1. Czym są klauzule abuzywne?

Najprościej mówiąc, klauzule abuzywne to postanowienia umowy zawartej z konsumentem, które nie były z nim uzgodnione indywidualnie, a jednocześnie w rażący sposób naruszają jego interesy, godząc w dobre obyczaje (art. 385[1] § 1 Kodeksu cywilnego). Bardzo ważne jest, że klauzule te dotyczą zwykle wzorców umów przedstawianych klientowi jako gotowe dokumenty, gdzie konsument nie ma realnego wpływu na treść poszczególnych zapisów.

Jeśli sąd uzna dane postanowienia za abuzywne, oznacza to w praktyce, że nie wiążą one konsumenta, a strony pozostają związane resztą umowy. Z punktu widzenia klienta to bardzo istotne, ponieważ ewentualne dodatkowe koszty (np. wysokie prowizje, kary umowne czy niejasne opłaty), przewidziane w takich niedozwolonych zapisach, nie mogą być od niego skutecznie egzekwowane.

2. Sprzeczność z istotą stosunku prawnego

Kolejnym kluczowym zagadnieniem jest tzw. sprzeczność z istotą stosunku prawnego, wynikająca z art. 353[1] k.c. Mówi on o tym, że zawierając umowę, strony mogą w zasadzie dowolnie ułożyć łączący je stosunek, pod warunkiem że nie naruszają przy tym natury umowy, przepisów prawa oraz zasad współżycia społecznego. Jeśli umowa pożyczki lub kredytu została tak skonstruowana, że w rzeczywistości konsument ponosi znacznie wyższe, niczym nieuzasadnione koszty, lub nawet jest obciążany opłatami za usługi, które faktycznie nie zostały na jego rzecz wykonane, można przyjąć, że narusza to istotę takiej umowy.

Zgodnie z prawem, pożyczkodawca (najczęściej profesjonalna instytucja) jest zobowiązany jasno określić, które opłaty stanowią zysk, a które mają pokrywać rzetelne koszty obsługi pożyczki. Tymczasem w wielu przypadkach firmy celowo "ukrywają" rzeczywiste źródło swojego zysku w nadmiernych prowizjach i prowadzonych w sposób niejasny dla konsumenta opłatach dodatkowych.

3. Przykład z praktyki sądowej: Wyrok Sądu Rejonowego w Bydgoszczy z 11 stycznia 2024 r. (sygn. akt II C 511/23)

W wyroku tym Sąd rozstrzygał spór pomiędzy pożyczkodawcą a konsumentem, który zaciągnął dwie pożyczki na kwoty: 1.000 zł oraz 10.000 zł. Zdaniem kredytodawcy, pożyczkobiorca nie wywiązał się z warunków umowy, dlatego zażądał zapłaty zaległych rat wraz z kosztami pozaodsetkowymi i odsetkami.

Pozwany konsument (pożyczkobiorca) zakwestionował wysokość tych żądań, wskazując na abuzywne postanowienia i nadmierne koszty pozaodsetkowe. Ponadto powołał się na sankcję kredytu darmowego, argumentując, że przy obliczaniu całkowitych kosztów kredytu i rocznej stopy oprocentowania doszło do naruszenia przepisów ustawy o kredycie konsumenckim.

W konsekwencji Sąd dopatrzył się, że:

• W umowach wskazano nieadekwatnie wysokie oprocentowanie i koszty dodatkowe, które przekraczały połowę kwoty samej pożyczki (co narusza art. 36a ust. 2 ustawy o kredycie konsumenckim)
• Pożyczkodawca nie określił poprawnie całkowitego kosztu kredytu, rocznej stopy oprocentowania ani łącznej wysokości odsetek, co skutkuje możliwością skorzystania przez konsumenta z sankcji kredytu darmowego
• Niektóre opłaty w żaden sposób nie odzwierciedlały realnych kosztów ponoszonych przez firmę, co stanowi o sprzeczności z naturą stosunku pożyczki

4. Czym jest sankcja kredytu darmowego?

Na gruncie ustawy o kredycie konsumenckim (art. 45 u.k.k.) istnieje instytucja sankcji kredytu darmowego. W razie naruszenia przepisów przez kredytodawcę (np. niepoprawne określenie części elementów umowy, zatajanie faktycznych kosztów czy nienależyte wypełnienie obowiązków informacyjnych), konsument ma prawo złożyć oświadczenie, że korzysta z sankcji kredytu darmowego. Efekt jest taki, że spłaca tylko kapitał, bez odsetek i kosztów pozaodsetkowych.

W analizowanym wyroku Sąd uznał te argumenty za zasadne. Ponieważ pożyczkodawca błędnie określił całkowity koszt pożyczki i nie podał właściwie wysokości odsetek, konsument skutecznie złożył oświadczenie o skorzystaniu z tej instytucji i w efekcie doprowadził do sytuacji, w której spłata ograniczyła się wyłącznie do zwrotu kapitału.

5. Klauzule abuzywne w umowach pożyczek

Sąd w Bydgoszczy stwierdził także, że wspomniane umowy zawierają klauzule abuzywne, nieuzgodnione indywidualnie i naruszające interesy konsumenta w sposób rażący. Postanowienia takie dotyczą przykładowo:

• Pozaodsetkowych kosztów pożyczki, przekraczających limity określone w art. 36a ustawy o kredycie konsumenckim (tj. 45% całkowitej kwoty kredytu)
• Oprocentowania nominalnego i całkowitych odsetek, które nie zostały przedstawione w sposób przejrzysty, co mogło wprowadzać konsumenta w błąd co do faktycznej kwoty zadłużenia
• Obciążenia konsumenta opłatami, które w rzeczywistości nie stanowiły realnych kosztów ponoszonych przez firmę

Dzięki temu orzeczeniu, pozwany w sprawie musiał oddać jedynie rzeczywiście otrzymaną kwotę (kapitał) w wysokości 11.000 zł – pomniejszoną o część już spłaconych rat – natomiast nie musiał regulować nadmiernych odsetek, prowizji i innych opłat. Co więcej, to powód (pożyczkodawca) został obciążony znaczną częścią kosztów procesu.

6. Praktyczne skutki dla konsumentów

Dla osób, które zdecydowały się na szybką pożyczkę na pozornie "okazyjnych" warunkach, wyrok ten może stanowić ważny drogowskaz. Oto kilka kluczowych wniosków:

• Kontroluj faktyczne koszty – Przed podpisaniem umowy sprawdź, czy wysokość opłat dodatkowych (prowizji, ubezpieczeń, kosztów obsługi) nie przekracza 45% kwoty pożyczki
• Sprawdzaj oprocentowanie – Upewnij się, że całkowita kwota odsetek i wyliczona roczna stopa oprocentowania są przedstawione w sposób jasny i zrozumiały
• Zwracaj uwagę na niejasne postanowienia – Jeśli w umowie pojawiają się niezrozumiałe paragrafy, poproś o ich doprecyzowanie. Brak klarownych informacji to często sygnał, że firma chce ukryć rzeczywisty koszt pożyczki
• Powołuj się na sankcję kredytu darmowego – Jeśli masz dowody na to, że pożyczkodawca złamał przepisy ustawy o kredycie konsumenckim, możesz skutecznie domagać się spłaty wyłącznie kapitału, bez dodatkowych opłat
• Klauzule abuzywne są niewiążące – Pamiętaj, że jeśli dana klauzula umowna została uznana za niedozwoloną, to nie wywołuje skutków prawnych wobec konsumenta

7. Gdzie szukać pomocy?

Jeżeli masz podejrzenia, że Twoja umowa kredytu lub pożyczki zawiera klauzule abuzywne, bądź Twoim zdaniem jest sprzeczna z naturą stosunku prawnego, warto zasięgnąć profesjonalnej pomocy prawnej. Kancelarie specjalizujące się w prawie konsumenckim i finansowym pomogą ocenić, czy znajdujesz się w takiej sytuacji i doradzą najlepsze możliwe rozwiązania.

Pomocna może być również konsultacja z instytucjami, takimi jak Rzecznik Finansowy czy Powiatowy (Miejski) Rzecznik Konsumentów. Wskazane organy dysponują kompetencjami pozwalającymi na analizę umów i wspieranie konsumentów w sporach z firmami pożyczkowymi lub bankami.

8. Argumenty przeciwko nieuczciwym klauzulom

W przypadku sądowego sporu z pożyczkodawcą warto zwrócić uwagę na kilka kluczowych argumentów:

• Brak indywidualnego uzgodnienia: Jeśli dany zapis wynika z wzorca umowy, którego nie negocjowałeś, istnieje szansa, że zostanie on uznany za abuzywny
• Rażące naruszenie interesów konsumenta: Zbyt wysokie koszty w porównaniu z faktycznym kapitałem, zawyżone oprocentowanie czy nieprzejrzyste zapisy to częste powody uznania klauzuli za niedozwoloną
• Sprzeczność z naturą umowy: Umowa powinna jasno określać, co stanowi wynagrodzenie pożyczkodawcy, a co pokrywa realne koszty działania. Nadmierne obciążenia lub fikcyjne usługi godzą w przepisy o swobodzie umów
• Sankcja kredytu darmowego: Jeśli naruszono przepisy o kredycie konsumenckim (zwłaszcza określenie całkowitego kosztu i RRSO), możesz wnieść o zwrot tylko nominalnej wartości pożyczki

9. Wnioski z analizy wyroku

Orzeczenie Sądu Rejonowego w Bydgoszczy potwierdza, że w sporach z instytucjami finansowymi konsument nie zawsze stoi na z góry przegranej pozycji. Wręcz przeciwnie – polskie oraz unijne regulacje intensywnie chronią osoby fizyczne zawierające umowy pożyczek, szczególnie gdy warunki narzucane są w nieuczciwy sposób. Korzystanie z klauzul abuzywnych, tworzenie skomplikowanych mechanizmów dodatkowych kosztów i niejasnych opłat to strategie, które coraz częściej podlegają negatywnej ocenie sądów.

Wyrok ten pokazuje też, że sądy mogą z urzędu zauważyć potencjalne nieprawidłowości. Oznacza to, że nawet jeśli konsumenci w pozwie czy odpowiedzi na pozew nie wskażą wszystkich argumentów, sędzia może i tak sam dostrzec niedozwolone postanowienia. To dodatkowy atut dla konsumentów.

10. Perspektywy i podsumowanie

Dla konsumentów najważniejsze jest to, że sądy biorą pod uwagę argumenty dotyczące rażącego naruszenia ich interesów i "przebijają się" przez skomplikowane zapisy umów pożyczkowych, szukając ewentualnych naruszeń prawa. Orzeczenie z Bydgoszczy to kolejny przykład potwierdzający tę tendencję.

Pamiętajmy, że klauzule abuzywne i sprzeczność z istotą stosunku prawnego mogą występować nie tylko w branży pożyczkowej, ale także w różnych innych umowach konsumenckich. Celem prawa jest zapewnienie równowagi stron, zwłaszcza gdy jedna z nich (przedsiębiorca) ma zdecydowanie silniejszą pozycję negocjacyjną.

Jeżeli rozważasz zaciągnięcie pożyczki lub kredytu, zawsze dokładnie czytaj umowę i – jeśli masz jakiekolwiek wątpliwości – zasięgnij opinii prawnika. W razie problemów z zawartą umową, pamiętaj, że możesz kwestionować niedozwolone klauzule oraz korzystać z takich mechanizmów, jak sankcja kredytu darmowego. Nieuczciwe zapisy nie muszą pozostać wiążące, a Ty masz szansę na efektywną obronę swoich praw.

Słowem końcowym: Orzeczenie Sądu Rejonowego w Bydgoszczy jednoznacznie wskazuje na skuteczność polskiego i unijnego systemu ochrony konsumentów w obliczu prób manipulacji ze strony niektórych pożyczkodawców. Jeśli znajdziesz się w podobnej sytuacji, pamiętaj, że masz silne instrumenty prawne na swoją korzyść. Umowy mają być klarowne, a opłaty rzetelnie odzwierciedlać rzeczywiste koszty. W każdej sytuacji, gdy dostrzeżesz, że proporcje są rażąco nieadekwatne, a koszty przewyższają połowę pożyczonej kwoty, rozważ możliwość złożenia oświadczenia o skorzystaniu z sankcji kredytu darmowego lub podniesienia zarzutu klauzul abuzywnych.

Działaj świadomie, sprawdzaj zapisy umowne i nie wahaj się szukać fachowej pomocy – dzięki temu możesz skutecznie bronić swoich interesów i uniknąć nadmiernych kosztów związanych z umowami pożyczkowymi czy kredytowymi.